MUZEUM ŁUPKÓW
Historia wydobycia łupku dachowego
Największe wydobycie łupku dachowego na terenie Czech miało miejsce w czasie morawsko-śląskiego kulmu (dalej zwany MSZ kulm) na pogórzu Niskiego Jesioniku oraz Oderskich Wierchów. Samo wydobycie skały łupkowej trwa od niepamiętnych czasów. Początkowo chodziło o wydobycie kamienia z kamieniołomów powierzchniowych, wykorzystywanego w okresie średniowiecza i wczesnego budownictwa jako podstawowego materiału budowlanego oraz jako kostki brukowej. Łupek w formie materiału budowlanego oraz jako kostka brukowa, parapety, gzymsy, płyty elewacyjne, itp. znajdujemy przede wszystkim w konstrukcjach architektonicznych pierwszych budynków sakralnych oraz wiejskich zabudowaniach na terenie Niskiego Jesioniku oraz Oderskich Wierchów i okolic. Decydujący okres dla rozwoju przemysłu łupkowego przypadał na połowę XVIII wieku, wraz z rozpoczęciem produkcji pokryć łupkowych. Pisemna wzmianka dotycząca najstarszego wydobycia łupku dachowego pochodzi z 1776 roku, z okolic Svobodných Heřmanic. W połowie XIX wieku mowa już o gałęzi przemysłu, kiedy to wydobycie w Niskim Jesioniku miało miejsce w 50-ciu miejscach a od pierwszej połowy wieku stopniowo przenosiło się do podziemnych kamieniołomów, które dostarczały lepszej jakości bardziej treściwyego surowiec.
Początkowo łupek wydobywany był tylko i wyłącznie ręcznie. Do pracy wykorzystywano górnicze młotki i oskardy, motyki, kilofy, dłuta i wiertarki ręczne. Później wykorzystywano proch a otwory do odstrzału wiercono maszynowo. Pod ziemią korzystano najpierw z oświetlenia olejowego, później z lamp karbidowych. W kopalniach łupkowych nie groziło niebezpieczeństwo wystąpienia gazów górniczych, dlatego też górnicy mogli pracować z otwartym ogniem. Górnicy schodzili do podziemnych kamieniołomów po drabinach. W pionowych szybach umieszczonych między piętrami kopalni przemieszczali się również po drewnianych drabinach. Takie kominy noszą miano „kominów wspinaczkowych“. Łupki wydobywano tzw. techniką wydobycia komorowego. Po wydrążeniu wyrobiska – otwarcia złoża, oraz po dostaniu się do jakościowego złoża, wybijano komorę, często długości do 20 metrów, szerokości odpowiadającej miąższości wydobywanego złoża, zazwyczaj 4 – 20 metrów, wysokości od 16 do 21 metrów.
TRANSPORT W poziomych sztolniach wydobyty łupek transportowany był górniczymi wózkami po szynach. Na powierzchnię surowiec transportowano przy pomocy pionowego szybu. W okresie najstarszego wydobycia do tego celu używano ręcznych kołowrotów. Podczas wydobycia z głębszych złóż kołowroty napędzane były siłą zwierząt domowych, koni lub wołów. W drugiej połowie XIX wieku stosowano maszyny parowe. Wózki z łupkiem podjeżdżały w miejsce, gdzie korytarze prowadziły do szybu na poszczególnych piętrach, do tzw. załadowni, następnie najeżdżały na drewnianą platformę zamocowaną na linach. Drewniana platforma, po odpowiednio przygotowanej konstrukcji drewnianej, wyciągana była na powierzchnię, skąd wózki pchane ręcznie po szynach rozwoziły surowiec na poszczególne stanowiska pracy, gdzie wydobyty łupek był dalej przetwarzany. Podobne maszyny, narzędzia i techniki były stosowane w kamieniołomach odkrywkowych.
Unikatowymi przedmiotami są:
Motyka z podziemnego kamieniołomu Haschkeho, Czermna na Śląsku, wiek ok roku 1890 − 1910, znaleziona podczas prac odkrywkowych dolnej części hałd. Służyła do korygowania kształtu łupków poprzez oklepywanie powierzchni i kostki. Witryna nr 10;
Kilof z sztolni Olejowickiej z końca XIX wieku. Chodzi o najczęściej wykorzystywane narzędzie podczas rozbijania zwietrzałej skały. Witryna nr 10;
Motyka górnicza (tzw. kryczka) z kopalni Lhotka z 2. połowy XX wieku. Służyła do zgrabiania rozbitej skały oraz oczyszczania koryt odprowadzających wodę.; Witryna nr 10;
Koryta z miejscowości Hrubá Voda z pozostałości kopalni Libor z 1. połowy XX wieku. Do koryt zgrabiano skały motyką, następnie wysypywano do taczek, wózków lub naczyń transportujących surowiec. Młot z podziemnego kamieniołomu Kunzova, z dolnego zatopionego piętra, Czermna na Śląsku z początków XX wieku. Najważniejsze narzędzie górnicze do kruszenia skał oraz do innych prac. Przedmiot wydobyto z zatopionego kamieniołomu dzięki pracy nurków, na głębokości ok 30 m. Witryna nr 11
Drewniany młotek z Libawy, z pierwszej połowy XX wieku. Służył do rozdzielania łupków w zakładzie produkcyjnym przy użyciu dłuta.
Wiertło ręczne z pierwszej połowy XX wieku, koronki wiertnicze z różnych terenów oraz detonatory. Wierciło się poprzez rytmiczne uderzanie młotkiem w wiertło z ręcznym obracaniem wiertła. Witryna nr 12
Interesująca jest również kolekcja siekier ciesielskich i produktów kowalskich, które prezentują rzemiosła występujące w każdej kopalni.
Do unikatowych przedmiotów należy dłubane koryto drewniane z podziemnego kamieniołomu, sztolnia strefa zachodnia, Czermna na Śląsku z końca XIX wieku. Służyło do odprowadzania wód kopalnianych. Pierwotna długość koryta zrobionego z jednego bala wynosiła 13 metrów.
Izolator instalacji elektrycznej z miejscowości Velká Střelné znaleziony przy ruinach transformatora kopalni nr IV., z 1932 roku. W 1932 roku doprowadzono prąd elektryczny do kopalni firmy Jan Řihák a spol. na Wzgórze Ołomunieckie z elektrowni w Przerowie. Mowa tutaj o pierwszej zelektryfikowanej kopalni łupku w Czechosłowacji.
TRANSPORT W sztolniach poziomych wydobyty łupek transportowany był górniczymi wózkami po szynach. Na powierzchnię surowiec transportowano przy pomocy pionowego szybu. W okresie najstarszego wydobycia do tego celu używano ręcznych kołowrotów. Podczas wydobycia z głębszych złóż kołowroty napędzane były siłą zwierząt domowych, koni lub wołów. W drugiej połowie XIX wieku zastosowano maszyny parowe. Wózki z łupkiem podjeżdżały w miejsce, gdzie korytarze prowadziły do szybu na poszczególnych piętrach, do tzw. załadowni, następnie najeżdżały na drewnianą platformę zamocowaną na linach. Drewniana platforma, po odpowiednio przygotowanej konstrukcji drewnianej, wyciągana była na powierzchnię, skąd wózki pchane ręcznie po szynach rozwoziły surowiec na poszczególne stanowiska pracy, gdzie wydobyty łupek był dalej przetwarzany. Podobne maszyny, narzędzia i techniki były stosowane w kamieniołomach odkrywkowych.
Transport w kopalni prezentują elementy szyn używanych w kopalniach i kamieniołomach w morawsko-śląskim kulmie, narzędzia, które pierwotnie służyły do utrzymania kolejki górniczej, podkładów kolejowych, itp. Głównymi przedstawicielami transportu kopalnianego są dwa unikatowe wózki pośrodku hali ekspozycyjnej.
Wózek nr 1 – drewniany wózek platformowy z podziemnego kamieniołomu z Goldowa, koniec XIX wieku.
Wózek nr 2 – drewniany wózek przechylną i obrotową platformą, ma ponad sto lat. Chodzi o unikatowy przykład wózka, który umożliwiał jazdę na pionowych prowadnicach. Wózek wydobyli nurkowie z dna zatopionego kamieniołomu Svobodné Heřmanice, z głębokości ok. 30 m.
Paleontologia zaprezentowana została w formie pełnego przeglądu skamielin morawsko-śląskiego kulmu, wystawione zostały znaleziska w postaci skamieniałych organizmów, roślin oraz śladów życia organizmów żywych.
Wyjątkowe znalezisko stanowią wystawione goniatyty, posidonia z grupy zwierząt, skrzypy i paprocie z grupy roślin.
Ekspozycja „Historia miasta Budišov na osi czasu“
Ekspozycja stanowi przegląd rozwoju historycznego wyjątkowego granicznego miasta, od jego powstania w XIII wieku aż do czasów współczesnych. Interesujące są wystawione kopie średniowiecznych dokumentów oraz historyczne fotografie. Spośród najbardziej interesujących okresów w ekspozycji opisane zostało powstanie cechów rzemieślniczych oraz początki przemysłu na Budišowsku.
Ekspozycja ogrodowa
Mały park geologiczny w ogrodzie tworzy nietoperza sztolnia z modelami nietoperzy naturalnej wielkości, hałdy łupków porosłe roślinnością, elementy skamieniałości w autentycznym środowisku naturalnym, łupkofon – intrument muzyczny, itp. W ogrodzie znajduje się pracownia łupania łupków, gdzie każdy gość może sam spróbować pracy mistrzów łupaczy. W ogrodzie umieszczona jest pracownia kaligraficzna dla 15 osób, gdzie można pędzlem i wodą malować na płytach łupkowych.
Ekspozycja – łupkowe ścieżki
50 km ścieżek dydaktycznych, wzbogaconych o kolejnych 5 km ścieżki Dziedzictwo łupków, tworzy łącznie ekspozycję naturalną, opartą na śladach wydobywania łupków na Budišowsku i Vítkowsku. Ścieżki prowadzą przede wszystkim przez opuszczone kamieniołomy, atrakcje przyrodnicze oraz architekturę wiejską.
HISTORIA MUZEUM ŁUPKÓW
1966 Pierwszy pomysł. Projekt, dokument liczący 23 strony „Wydobycie i wykorzystanie łupków“ opracował dla ówczesnego kierownictwa JKS Budišov N/B Jan Řihák z Ołomuńca.
1996 Powstanie muzeum. Muzeum miejskie w miejscowości Budišov nad Budišovkou powstało latem 1996 roku. Dla celów umieszczenia zbiorów muzealnych posłużył zniszczony budynek po byłym barokowym młynie, przekształcony z budżetu miasta na miejskie muzeum. Od momentu powstania ekspozycji jej głównym tematem były łupki oraz przemysł łupkowy. Impulsem dla stworzenia pierwszej ekspozycji był pomysł zapaleńców i pracowników ośrodka kultury. Aż do 2014 roku ekspozycja istniała w oparciu o zbiory prywatne. Pierwotnym celem, który doprowadził do powstania ekspozycji, była oświata, zmotywowanie gości do rekonstrukcji przemysłu łupkowego bądź przynajmniej rzemiosła opartego na produkcji przedmiotów z łupków oraz zainteresowanie tematyką łupków.
2008 Przebudowa ekspozycji łupków. Pierwszą dużą zmianą od czasów założenia muzeum była reorganizacja zbiorów, w oparciu o zamysł J. Řiháka z 1965 roku. Ekspozycja została wyposażona w pierwsze elementy w postaci podświetlonych witryn oraz komputer z bazą danych filmów dokumentalnych.
2015 Kompleksowa przebudowa i powiększenie ekspozycji. 9 maja 2015 roku muzeum zaprezentowało się odbiorcom w zupełnie nowej odsłonie. Zakończone zostały istotne prace budowlane oraz prace remontowe, ogrzewanie i klimatyzacja, prace związane z instalacją wyposażenia zabezpieczającego oraz innego wyposażenia technicznego, itp. Ekspozycja została uzupełniona nowymi eksponatami ze zbiorów należących dzisiaj do Miasta Budišov nad Budišovkou. Przedmiotyy te zgromadzili, odrestaurowali i przekazali miastu entuzjaści, którzy uczestniczyli w budowie muzeum. Ekspozycja w budynku została na nowo uzupełniona o cenną ekspozycję w ogrodzie, w postaci parku geologicznego.
MUZEUM ŁUPKÓW
Historia wydobycia łupku dachowego
Największe wydobycie łupku dachowego na terenie Czech miało miejsce w czasie morawsko-śląskiego kulmu (dalej zwany MSZ kulm) na pogórzu Niskiego Jesioniku oraz Oderskich Wierchów. Samo wydobycie skały łupkowej trwa od niepamiętnych czasów. Początkowo chodziło o wydobycie kamienia z kamieniołomów powierzchniowych, wykorzystywanego w okresie średniowiecza i wczesnego budownictwa jako podstawowego materiału budowlanego oraz jako kostki brukowej. Łupek w formie materiału budowlanego oraz jako kostka brukowa, parapety, gzymsy, płyty elewacyjne, itp. znajdujemy przede wszystkim w konstrukcjach architektonicznych pierwszych budynków sakralnych oraz wiejskich zabudowaniach na terenie Niskiego Jesioniku oraz Oderskich Wierchów i okolic. Decydujący okres dla rozwoju przemysłu łupkowego przypadał na połowę XVIII wieku, wraz z rozpoczęciem produkcji pokryć łupkowych. Pisemna wzmianka dotycząca najstarszego wydobycia łupku dachowego pochodzi z 1776 roku, z okolic Svobodných Heřmanic. W połowie XIX wieku mowa już o gałęzi przemysłu, kiedy to wydobycie w Niskim Jesioniku miało miejsce w 50-ciu miejscach a od pierwszej połowy wieku stopniowo przenosiło się do podziemnych kamieniołomów, które dostarczały lepszej jakości bardziej treściwyego surowiec.
Początkowo łupek wydobywany był tylko i wyłącznie ręcznie. Do pracy wykorzystywano górnicze młotki i oskardy, motyki, kilofy, dłuta i wiertarki ręczne. Później wykorzystywano proch a otwory do odstrzału wiercono maszynowo. Pod ziemią korzystano najpierw z oświetlenia olejowego, później z lamp karbidowych. W kopalniach łupkowych nie groziło niebezpieczeństwo wystąpienia gazów górniczych, dlatego też górnicy mogli pracować z otwartym ogniem. Górnicy schodzili do podziemnych kamieniołomów po drabinach. W pionowych szybach umieszczonych między piętrami kopalni przemieszczali się również po drewnianych drabinach. Takie kominy noszą miano „kominów wspinaczkowych“. Łupki wydobywano tzw. techniką wydobycia komorowego. Po wydrążeniu wyrobiska – otwarcia złoża, oraz po dostaniu się do jakościowego złoża, wybijano komorę, często długości do 20 metrów, szerokości odpowiadającej miąższości wydobywanego złoża, zazwyczaj 4 – 20 metrów, wysokości od 16 do 21 metrów.
TRANSPORT W poziomych sztolniach wydobyty łupek transportowany był górniczymi wózkami po szynach. Na powierzchnię surowiec transportowano przy pomocy pionowego szybu. W okresie najstarszego wydobycia do tego celu używano ręcznych kołowrotów. Podczas wydobycia z głębszych złóż kołowroty napędzane były siłą zwierząt domowych, koni lub wołów. W drugiej połowie XIX wieku stosowano maszyny parowe. Wózki z łupkiem podjeżdżały w miejsce, gdzie korytarze prowadziły do szybu na poszczególnych piętrach, do tzw. załadowni, następnie najeżdżały na drewnianą platformę zamocowaną na linach. Drewniana platforma, po odpowiednio przygotowanej konstrukcji drewnianej, wyciągana była na powierzchnię, skąd wózki pchane ręcznie po szynach rozwoziły surowiec na poszczególne stanowiska pracy, gdzie wydobyty łupek był dalej przetwarzany. Podobne maszyny, narzędzia i techniki były stosowane w kamieniołomach odkrywkowych.
Unikatowymi przedmiotami są:
Motyka z podziemnego kamieniołomu Haschkeho, Czermna na Śląsku, wiek ok roku 1890 − 1910, znaleziona podczas prac odkrywkowych dolnej części hałd. Służyła do korygowania kształtu łupków poprzez oklepywanie powierzchni i kostki. Witryna nr 10;
Kilof z sztolni Olejowickiej z końca XIX wieku. Chodzi o najczęściej wykorzystywane narzędzie podczas rozbijania zwietrzałej skały. Witryna nr 10;
Motyka górnicza (tzw. kryczka) z kopalni Lhotka z 2. połowy XX wieku. Służyła do zgrabiania rozbitej skały oraz oczyszczania koryt odprowadzających wodę.; Witryna nr 10;
Koryta z miejscowości Hrubá Voda z pozostałości kopalni Libor z 1. połowy XX wieku. Do koryt zgrabiano skały motyką, następnie wysypywano do taczek, wózków lub naczyń transportujących surowiec. Młot z podziemnego kamieniołomu Kunzova, z dolnego zatopionego piętra, Czermna na Śląsku z początków XX wieku. Najważniejsze narzędzie górnicze do kruszenia skał oraz do innych prac. Przedmiot wydobyto z zatopionego kamieniołomu dzięki pracy nurków, na głębokości ok 30 m. Witryna nr 11
Drewniany młotek z Libawy, z pierwszej połowy XX wieku. Służył do rozdzielania łupków w zakładzie produkcyjnym przy użyciu dłuta.
Wiertło ręczne z pierwszej połowy XX wieku, koronki wiertnicze z różnych terenów oraz detonatory. Wierciło się poprzez rytmiczne uderzanie młotkiem w wiertło z ręcznym obracaniem wiertła. Witryna nr 12
Interesująca jest również kolekcja siekier ciesielskich i produktów kowalskich, które prezentują rzemiosła występujące w każdej kopalni.
Do unikatowych przedmiotów należy dłubane koryto drewniane z podziemnego kamieniołomu, sztolnia strefa zachodnia, Czermna na Śląsku z końca XIX wieku. Służyło do odprowadzania wód kopalnianych. Pierwotna długość koryta zrobionego z jednego bala wynosiła 13 metrów.
Izolator instalacji elektrycznej z miejscowości Velká Střelné znaleziony przy ruinach transformatora kopalni nr IV., z 1932 roku. W 1932 roku doprowadzono prąd elektryczny do kopalni firmy Jan Řihák a spol. na Wzgórze Ołomunieckie z elektrowni w Przerowie. Mowa tutaj o pierwszej zelektryfikowanej kopalni łupku w Czechosłowacji.
TRANSPORT W sztolniach poziomych wydobyty łupek transportowany był górniczymi wózkami po szynach. Na powierzchnię surowiec transportowano przy pomocy pionowego szybu. W okresie najstarszego wydobycia do tego celu używano ręcznych kołowrotów. Podczas wydobycia z głębszych złóż kołowroty napędzane były siłą zwierząt domowych, koni lub wołów. W drugiej połowie XIX wieku zastosowano maszyny parowe. Wózki z łupkiem podjeżdżały w miejsce, gdzie korytarze prowadziły do szybu na poszczególnych piętrach, do tzw. załadowni, następnie najeżdżały na drewnianą platformę zamocowaną na linach. Drewniana platforma, po odpowiednio przygotowanej konstrukcji drewnianej, wyciągana była na powierzchnię, skąd wózki pchane ręcznie po szynach rozwoziły surowiec na poszczególne stanowiska pracy, gdzie wydobyty łupek był dalej przetwarzany. Podobne maszyny, narzędzia i techniki były stosowane w kamieniołomach odkrywkowych.
Transport w kopalni prezentują elementy szyn używanych w kopalniach i kamieniołomach w morawsko-śląskim kulmie, narzędzia, które pierwotnie służyły do utrzymania kolejki górniczej, podkładów kolejowych, itp. Głównymi przedstawicielami transportu kopalnianego są dwa unikatowe wózki pośrodku hali ekspozycyjnej.
Wózek nr 1 – drewniany wózek platformowy z podziemnego kamieniołomu z Goldowa, koniec XIX wieku.
Wózek nr 2 – drewniany wózek przechylną i obrotową platformą, ma ponad sto lat. Chodzi o unikatowy przykład wózka, który umożliwiał jazdę na pionowych prowadnicach. Wózek wydobyli nurkowie z dna zatopionego kamieniołomu Svobodné Heřmanice, z głębokości ok. 30 m.
Paleontologia zaprezentowana została w formie pełnego przeglądu skamielin morawsko-śląskiego kulmu, wystawione zostały znaleziska w postaci skamieniałych organizmów, roślin oraz śladów życia organizmów żywych.
Wyjątkowe znalezisko stanowią wystawione goniatyty, posidonia z grupy zwierząt, skrzypy i paprocie z grupy roślin.
Ekspozycja „Historia miasta Budišov na osi czasu“
Ekspozycja stanowi przegląd rozwoju historycznego wyjątkowego granicznego miasta, od jego powstania w XIII wieku aż do czasów współczesnych. Interesujące są wystawione kopie średniowiecznych dokumentów oraz historyczne fotografie. Spośród najbardziej interesujących okresów w ekspozycji opisane zostało powstanie cechów rzemieślniczych oraz początki przemysłu na Budišowsku.
Ekspozycja ogrodowa
Mały park geologiczny w ogrodzie tworzy nietoperza sztolnia z modelami nietoperzy naturalnej wielkości, hałdy łupków porosłe roślinnością, elementy skamieniałości w autentycznym środowisku naturalnym, łupkofon – intrument muzyczny, itp. W ogrodzie znajduje się pracownia łupania łupków, gdzie każdy gość może sam spróbować pracy mistrzów łupaczy. W ogrodzie umieszczona jest pracownia kaligraficzna dla 15 osób, gdzie można pędzlem i wodą malować na płytach łupkowych.
Ekspozycja – łupkowe ścieżki
50 km ścieżek dydaktycznych, wzbogaconych o kolejnych 5 km ścieżki Dziedzictwo łupków, tworzy łącznie ekspozycję naturalną, opartą na śladach wydobywania łupków na Budišowsku i Vítkowsku. Ścieżki prowadzą przede wszystkim przez opuszczone kamieniołomy, atrakcje przyrodnicze oraz architekturę wiejską.
HISTORIA MUZEUM ŁUPKÓW
1966 Pierwszy pomysł. Projekt, dokument liczący 23 strony „Wydobycie i wykorzystanie łupków“ opracował dla ówczesnego kierownictwa JKS Budišov N/B Jan Řihák z Ołomuńca.
1996 Powstanie muzeum. Muzeum miejskie w miejscowości Budišov nad Budišovkou powstało latem 1996 roku. Dla celów umieszczenia zbiorów muzealnych posłużył zniszczony budynek po byłym barokowym młynie, przekształcony z budżetu miasta na miejskie muzeum. Od momentu powstania ekspozycji jej głównym tematem były łupki oraz przemysł łupkowy. Impulsem dla stworzenia pierwszej ekspozycji był pomysł zapaleńców i pracowników ośrodka kultury. Aż do 2014 roku ekspozycja istniała w oparciu o zbiory prywatne. Pierwotnym celem, który doprowadził do powstania ekspozycji, była oświata, zmotywowanie gości do rekonstrukcji przemysłu łupkowego bądź przynajmniej rzemiosła opartego na produkcji przedmiotów z łupków oraz zainteresowanie tematyką łupków.
2008 Przebudowa ekspozycji łupków. Pierwszą dużą zmianą od czasów założenia muzeum była reorganizacja zbiorów, w oparciu o zamysł J. Řiháka z 1965 roku. Ekspozycja została wyposażona w pierwsze elementy w postaci podświetlonych witryn oraz komputer z bazą danych filmów dokumentalnych.
2015 Kompleksowa przebudowa i powiększenie ekspozycji. 9 maja 2015 roku muzeum zaprezentowało się odbiorcom w zupełnie nowej odsłonie. Zakończone zostały istotne prace budowlane oraz prace remontowe, ogrzewanie i klimatyzacja, prace związane z instalacją wyposażenia zabezpieczającego oraz innego wyposażenia technicznego, itp. Ekspozycja została uzupełniona nowymi eksponatami ze zbiorów należących dzisiaj do Miasta Budišov nad Budišovkou. Przedmiotyy te zgromadzili, odrestaurowali i przekazali miastu entuzjaści, którzy uczestniczyli w budowie muzeum. Ekspozycja w budynku została na nowo uzupełniona o cenną ekspozycję w ogrodzie, w postaci parku geologicznego.
